معرفی ذخیره گاههای جنگلی استان گلستان
ذخیرهگاههای جنگلی یا Forest Reservers الگوهای کوچک شده ذخیرهگاههای بیوسفر هستند که در آن گونههای منحصر به فرد و کمیاب و یا گونههای رو به انقراض به صورت طبیعی روییدهاند. ذخیرهگاههای جنگلی از رویشگاههای گونه های بومی، که از نظر ژنتیکی در مقایسه با رویشگاههای دیگر همان گونه دارای برتری میباشند انتخاب میگردد.
با توجه به اینکه حفظ این گونههای با ارزش در محیطهای طبیعی تنها در سایه حفاظت جدی و مدیریت علمی اکوسیستم امکان پذیر است، میتوان گفت که مطلوبترین روش جهت حفظ گونههای نادر و در حال انقراض و در معرض تهدید با صفات ژنتیکی برتر، حفاظت آنها در رویشگاههای اصلی و طبیعی تحت عنوان Insitu conservation (حفاظت در نقطه منشاء) میباشد.
استان گلستان دارای 13 ذخیرهگاه با مساحت 3200 هکتار است که تا سال 1389 برای 6 مورد از ذخیرهگاهها (پسته قازانقایه، زربین رامیان، زربین زرین گل، سرونوش سورکش، سرخدار افرا تخته و شمشاد چشمه بلبل) به مساحت 2200 هکتار کتابچه طرح اجرایی تهیه شده است. ذخیرهگاههای دیگر شامل داغداغان باغو، آزاد دلند، سرخدار پون آرام، ارس جهان نما، زربین گالیکش، عناب کلاله و راش قزلق میباشد
1-ذخیرهگاه جنگلی سرونوش سورکش (Thuja orientalis)
این ذخیرهگاه در 23 کیلومتری جنوب فاضل آباد گرگان (سورکش واقع در دره کتول) و در حوزه استحفاظی اداره منابع طبیعی شهرستان علی آباد در منطقهای به وسعت 195 هکتار گسترش دارد و در طول جغرافیایی ً37 َ48 ْ54 تا ً50 َ49 ْ54 شرقی و عرض جغرافیایی ً02 َ44 ْ36 تا ً16 َ45 ْ36 شمالی واقع گردیده است.
حداقل ارتفاع محدوده ذخیرهگاه 820 متر و حداکثر آن 1680 متر از سطح دریا میباشد. دمای متوسط سالیانه 17 درجه سانتیگراد و میانگین بارندگی سالانه در منطقه معادل 7/671 میلیمتر است. بر اساس اقلیمنمای آمبرژه و بر حسب طبقهبندی آب و هوایی ذخیرهگاه سورکش دارای اقلیم نیمه مرطوب سرد میباشد.از نظر جوامع جنگلی در جامعه سروستان قرار دارد و گونههای درختی همراه این جامعه شامل بلند مازو، داغداغان، آزاد، ممرز، انجیلی، اوری، لور، پلت، کیکم، کرکو، خرمندی و انجیر میباشد. طبق مطالعات هیدرولوژی انجام شده در منطقه دو رودخانه الستان و سیاه مرزکوه به یکدیگر پیوسته و تشکیل رودخانه محمد آباد را میدهند. چوب درخت نوش به دلیل داشتن رزین، در برابر آفت و رطوبت مقاومت زیادی دارد و در گذشته از چوب آن در کارهای ساختمانی استفاده زیادی میشده است.
2-ذخیرهگاه جنگلی پسته قازانقایه (Pistacia vera)
ذخيره گاه جنگلي پسته قازانقايه در شرق استان گلستان در فاصله 130 كيلومتري شمال شرقي شهرستان كلاله واقع شده و جزء بخش چهار (مراوهتپه) دهستان قازانقايه ميباشد.
جنگلهای طبیعی قازانقایه حدود 40000 هکتار وسعت دارد که 785 هکتار آن به ذخیرهگاه پسته اختصاص یافته است.
ذخیرهگاه پسته در ً38 َ18 ْ56 تا ً53 َ20 ْ56 طول جغرافیایی و ً07 َ57 ْ37 تا ً08 َ59 ْ37 عرض جغرافیایی واقع شده است.
حداقل ارتفاع از سطح دریا در محدوده ذخیرهگاه 414 متر و حداکثر آن 998 متر میباشد. دمای متوسط سالیانه 8/17 درجه سانتیگراد و متوسط بارندگی سالانه 02/240 میلیمتر است. طبق روش آمبرژه این منطقه در ناحیه نیمه خشک سرد واقع شده است.
گياهان با اهميت از جمله ارغوان، انار وحشي، پده، افراكركو، سیاه تلو و درمنه بيانگر تنوع و غناي زيادي است كه در منطقه مشاهده ميشود.
با توجه به اينكه منطقه تهيه طرح از تنوع گونههاي جانوري برخوردار ميباشد لذا مديريت منطقه به صورت ذخيرهگاه و حفاظت و قرق مستمر آن ميتواند علاوه بر حفظ تنوع گياهي در بقاي حيات وحش نيز نقش شاياني داشته باشد.
3- ذخیرهگاه جنگلی زربین رامیان
(Cupressus sempervirens var horizontalis)
این ذخيرهگاه 520 هکتاری در جنوب شهرستان راميان (روستای باقرآباد) و در فاصله 6 كيلومتري آن و 10 كيلومتري جاده ترانزيت گرگان ـ مشهد قرار دارد و موقعيت جغرافيايي منطقه َ02 ْ55 تا َ10 ْ55 طول شرقی و َ02 ْ36 تا َ01 ْ37 عرض شمالی میباشد. ذخیرهگاه دو بخش عمده شرقی و غربی دارد که رودخانه قره چای این دو را از هم جدا کرده است. محدوده ارتفاعی ذخیرهگاه 855-300 متر از سطح دریا میباشد. میزان دمای متوسط سالیانه 75/17 درجه سانتیگراد و میانگین بارندگی سالانه آن 688 میلیمتر است. طبق طبقهبندی آمبرژه اقلیم منطقه نیمه مرطوب گرم تا معتدل میباشد.
راه ارتباطي ورود به عرصه از طريق جاده آسفالته راميان به روستاهاي ششآب، سيدكلاته، باقرآباد و... بوده كه انشعابات فرعي و شوسه آن عمدتاً از روستاهاي سيدآباد و باقرآباد به داخل ذخيرهگاه عبور میکند.
این ذخیرهگاه به دلیل داشتن ناهمواریهای متعدد و یالهای کوچک، پوشش گیاهی متغیری دارد و بطور کلی آمیخته از پهن برگ و سوزنی برگ است. گونههای درختی و درختچهای همراه در منطقه شامل بلوط، آزاد، داغداغان، ممرز، انجیلی، سیاه تلو، انار، ولیک و ازگیل هستند.
4-ذخیرهگاه جنگلی زربین زرین گل
(Cupressus sempervirens var horizontalis)
این ذخیرهگاه با سطح 115 هکتار در 17 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان علیآباد و در 3 کیلومتری شمال غربی روستای چینو و 5 کیلومتری روستای زرین گل و در شرق کوه هارون، در طول جغرافیایی ً58 َ55 ْ54 تا ً15 َ58 ْ54 شرقی و عرض جغرافیایی ً57 َ49 ْ36 تا ً35 َ50 ْ36 شمالی واقع شده است. منطقه زرین گل دارای یک جبهه شمال شرقی بوده که رودخانه علم کوه جبهه جنوب غربی را از جبهه مذکور تفکیک کرده است. حداقل ارتفاع محدوده ذخیرهگاه 408 متر و حداکثر آن 830 متر از سطح دریا میباشد. میانگین بارندگی سالانه 5/935 میلیمتر و متوسط دمای ماهیانه آن 6/14 درجه سانتیگراد و اقلیم ذخیرهگاه بر اساس روش آمبرژه از نوع معتدل مرطوب است. پوشش گیاهی ذخیرهگاه شامل گونههای درختی آزاد، بلوط، داغداغان، نمدار، توسکا، ممرز، انجیلی، پلت و گونههای درختچهای ازگیل، ولیک و سیاه تلو میباشد. چوب گونه زربین بسیار مقاوم، معطر و چوب مرکزی آن به رنگ تیره است و کاربردهای وسیعی دارد. در این ذخیرهگاه پایهای از زربین به قطر 130 سانتیمتر وجود دارد که از نوک خشک شده است که اگر از قطر 120 سانتیمتر خشک شده باشد و میانگین میانگین رشد قطری آن را یک میلیمتر در نظر بگیریم عمر آن 1200 سال برآورد میشود. ذخیرهگاه زربین به دلیل داشتن بارندگی مناسب برای زربین و تبخیر کم و محصور شدن و گماردن قرقبان زادآوری مطلوبی دارد.
5-ذخیرهگاه جنگلی شمشاد چشمه بلبل (Buxus hyrcana)
ذخیرهگاه شمشاد با 420 هکتار وسعت در 15 کیلومتری جنوب غربی بندرگز و 10 کیلومتری جنوب شرقی گلوگاه و در منطقه روستاهای چشمه بلبل و لیوان، طول جغرافیایی َ53 ْ53 تا َ20 ْ54 شرقی و عرض جغرافیایی َ45 ْ36 تا َ47 ْ36 شمالی واقع شده است.
حداقل ارتفاع از سطح دریا 20 متر و حداکثر آن 600 متر است. میانگین بارندگی سالانه 8/625 میلیمتر و دمای متوسط سالیانه 48/13 درجه سانتیگراد گزارش شده است. آب و هوای منطقه بر اساس روش آمبرژه نیمه مرطوب معتدل گزارش شده است. گونههای درختی موجود در ذخیرهگاه شامل بلوط (بلند مازو)، ممرز، افرا پلت، انجیلی، لرگ و آزاد و گونههای درختچهای شامل ازگیل، ولیک و آلوچه میباشد.
در گذشته به دلیل قطع درختان آزاد در اشکوب بالا و از بین رفتن بسیاری از آنها بر اثر بیماری مرگ نارون و همچنین قطع شمشاد به دلیل داشتن چوب مرغوب و استفاده از شاخ و برگ آن در گل فروشیها خسارت زیادی به منطقه وارد شد که مانند مناطق دیگر بعد از اعلام شدن به عنوان ذخیرهگاه تا حد زیادی از تخریب بیشتر آنها جلوگیری بعمل آمد.
6-ذخیرهگاه جنگلی سرخدار افراتخته (Taxus baccata)
این ذخیرهگاه به مساحت 200 هکتار در 5/1 کیلومتری روستای افرا تخته و در 30 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان علیآباد، داخل طرح جنگلداری سرخداری قرار دارد. منطقه در طول جغرافیایی َ54 ْ54 تا َ57 ْ54 شرقی و عرض جغرافیایی َ46 ْ36 تا َ50 ْ36 شمالی واقع شده است. حداقل ارتفاع از سطح دریا در محدوده ذخیرهگاه 1347 متر و حداکثر آن 2000 متر است. میانگین بارندگی سالیانه 9/467 میلیمتر و میزان دمای متوسط سالانه بین 5/7 تا 5/9 درجه سانتیگراد متغیر میباشد. بر اساس طبقهبندی آمبرژه این ذخیرهگاه دارای آب و هوای نیمه مرطوب تا مرطوب با زمستانهای خیلی سرد است.
این جنگلها اغلب دو اشکوبهاند که سرخدار در اشکوب پایین قرار دارد و اغلب به علت تراکم زیاد پوشش درختی، پوشش علفی جنگل توسعه چندانی ندارد. عناصر درختی همراه سرخدار در این منطقه شامل بلوط، ممرز، نمدار، بارانک، افرا شیردار، کرکو، توسکا ییلاقی، لور، ملج، ون و گیلاس وحشی میباشد. مکانهایی از این ذخیرهگاه که کمتر تخریب شده اغلب خالص است و پایههای سرخدار 90 تا 100% درختان را شامل میشود
7-ذخیرهگاه جنگلی زربین گالیکش
(Cupressus sempervirens var horizontalis)
ذخیرهگاه زربین با مساحت 50 هکتار در ً19 َ24 ْ55 تا ً0 َ34 ْ55 طول شرقی و ً55 َ05 ْ37 تا ً10 َ14 ْ37 عرض شمالی در شهرستان گالیکش واقع شده است. حداقل ارتفاع از سطح دریا در محدوده ذخیرهگاه 230 متر و حداکثر ارتفاع از سطح دریا 1320 متر میباشد. میانگین بارندگی سالانه 4/547 میلیمتر و دمای متوسط سالانه 2/17 درجه سانتیگراد است. طبق روش آمبرژه اقلیم منطقه نیمه خشک گزارش شده است. پوشش درختی ذخیرهگاه بجز زربین شامل توسکا، ممرز، خرمندی، لرگ، بلوط و انجیلی میباشد. زربین یکی از چهار گونه سوزنی برگان بومی ایران است که بر روی رشته کوههای مارنی آهکی در میان بند و دور از جلگه میروید و شرایط خاص منطقه موجب میشود تا گونههای دیگر نتوانند بصورت آمیخته با این گونه رقابت کنند.
مبرژه آ
8-ذخیرهگاه جنگلی عناب کلاله (Ziziphus vulgaris)
به مساحت 20 هکتار در قطعات شماره 105 و 110 محدوده طرح جنگلکاری عرب داغ در شهرستان کلاله واقع واقع شده است. ذخیرهگاه عناب در طول جغرافیایی َ37 ْ55 تا َ47 ْ55 شرقی و عرض جغرافیایی َ33 ْ37 تا َ36 ْ37 شمالی قرار دارد. حداقل ارتفاع از سطح دریا در ذخیرهگاه حدودا 350 متر و حداکثر ارتفاع 960 متر از سطح دریا است. میانگین بارندگی سالانه 3/500 میلیمتر و متوسط درجه حرارت سالیانه 2/17 درجه سانتیگراد میباشد.
اقلیم ذخیرهگاه در سیستم طبقهبندی دومارتن حد فاصل اقلیم نیمه خشک معتدل تا نیمه خشک سرد قرار میگیرد. پوشش درختی همراه در این ذخیرهگاه افراپلت، ممرز، داغداغان، ون، گردو، اوجا، آزاد و بلند مازو است.
9-ذخیرهگاه جنگلی داغداغان باغو (Celtis australis)
این ذخیرهگاه 30 هکتاری در داخل پارک جنگلی باغو در شهرستان بندرگز واقع شده است و در موقعیت جغرافیایی ً0 َ58 ْ53 تا ً10 َ03 ْ54 طول شرقی و ً45 َ41 ْ36 تا ً52 َ44 ْ36 عرض شمالی قرار دارد. میانگین بارندگی سالانه 5/603 میلیمتر و دمای متوسط سالیانه 9/11 درجه سانتیگراد میباشد. بر اساس روش آمبرژه اقلیم ذخیرهگاه داغداغان باغو نیمه مرطوب معتدل است. گونههای درختی همراه داغداغان در محدوده ذخیرهگاه شامل انجیلی، ممرز، خرمندی، لرگ، توسکا، گیلاس وحشی، زربین و بلند مازو میباشد. چوب داغداغان صنعتی، خمش پذیر و درون چوب آن نامشخص و به رنگ سفید تا خاکستری است. این درخت توانایی رویش در ارتفاعات بالا و شرایط سخت را داراست و ریشههای قوی آن در شکاف صخرهها نفوذ میکند و باعث متلاشی شدن آنها میگردد و در آبخیزداری و ایجاد پوشش گیاهی در نقاط سنگلاخی کاربرد دارد.
10-ذخیرهگاه جنگلی آزاد دلند (Zelkova crpinifolia)
ذخیرهگاه آزاد به مساحت 200 هکتار در رامیان برای حمایت از گونه آزاد در نظر گرفته شده است. این ذخیرهگاه در طول َ02 ْ55 تا َ06 ْ55 شرقی و عرض َ02 ْ36 و تا َ58 ْ36 شمالی واقع شده است. میانگین بارندگی سالیانه 573 میلیمتر، متوسط درجه حرارت سالانه 4/14 درجه سانتیگراد و اقلیم منطقه بر اساس روشهای طبقهبندی اقلیمی، مرطوب معتدل میباشد. گونههای همراه آزاد در این ذخیرهگاه شامل ممرز، انجیلی، بلند مازو، توسکا ییلاقی، سفید پلت و لرگ است. آزاد یکی از گونههای باارزش و در معرض خطر جنگلهای هیرکانی است، که در گذشته جمعیتهای خالصی را در سطح وسیع در جنگلهای جلگهای شمال ایران تشکیل میداد، اما متاسفانه در دهههای اخیر بعلت تخریب رویشگاه آزاد و همچنین بهرهبرداریهای بیرویه، تنوع آن رو به کاهش نهاده است. این گونه باقیمانده دوران سوم زمین شناسی است که از آن به عنوان فسیل زنده یاد میشود. رویشگاه آزاد به دلیل نادر بودن آن در مناطق جلگهای دلند و همچنین در معرض خطر بودن، به عنوان ذخیرهگاه انتخاب شده است. بنابراین با توجه به روند سریع تخریب این گونه نادر و ارزشمند باید تحولی اساسی برای حفاظت اصولی از غنای ژنتیک آن گام موثری برداشته شود.
11-ذخیرهگاه جنگلی راش قزلق (Fagus orientalis)
ذخیرهگاه راش با مساحت 200 هکتار در منطقه قزلق شهرستان گرگان در طول جغرافیایی ً02 َ30 ْ54 شرقی و عرض جغرافیایی ً29 َ35 ْ54 شمالی واقع شده است. حداقل ارتفاع از سطح دریا 1200 متر و حداکثر ارتفاع از سطح دریا در محدوده ذخیرهگاه 2100 متر است. میزان بارندگی سالانه 655 میلیمتر و دمای متوسط سالیانه 1/16 درجه سانتیگراد میباشد. تیپ جنگل در این منطقه راش-ممرز است و گیاهان همراه مهم شامل انواع گرامینه، سیکلامن، فرفیون، سرخس، پوشش درختچهای خاس، ولیک، ازگیل، کندوس و درختی شامل انجیلی، بلوط، شیردار، افراپلت، توسکا و آزاد میباشد. رویشگاه راش از جنگلهای گیلان شروع میشود و بصورت نواری تا منطقه زیارت در گرگان ادامه دارد و در اینجا پوشش راش بصورت پیوسته خاتمه مییابد. پس از آن لکهای از راش بصورت منقطع در منطقه قزلق به مساحت 200 هکتار وجود دارد که آخرین نقطه توده راش نیز محسوب میشود. به عبارتی انتخاب این رویشگاه بعنوان ذخیرهگاه و حمایت کردن از آن، همین مسئله میباشد.
12-ذخیرهگاه جنگلی سرخدار پون آرام (Taxus baccata)
این ذخیرهگاه به مساحت 200 هکتار در داخل طرح جنگلداری
سرخداری در دره پون آرام به منظور حفظ گونه سرخدار ایجاد شده است. از نظر موقعیت در َ56 ْ54 تا َ07 ْ55 طول شرقی و َ47 ْ36 تا َ52 ْ36 عرض شمالی واقع شده است. حداقل ارتفاع از سطح دریا 350 متر و حداکثر آن 2200 متر میباشد. میانگین بارندگی سالانه 2/586 میلیمتر و متوسط دمای سالیانه 6/17 درجه سانتیگراد است. بر اساس روش آمبرژه اقلیم منطقه از نوع نیمه خشک فوقانی تا نیمه مرطوب خنک میباشد. پوشش درختی همراه در ذخیرهگاه شامل گونههای ممرز، افرا شیردار، توسکا، ملج، آزاد، گلابی وحشی و لرگ است.
سرخدار از سوزنیبرگان بومی و باارزش جنگلهای شمال است که مربوط به اواخر دوران سوم و اوایل دوران چهارم زمی شناسی است که به علت در خطر انقراض بودن جزو جوامع ذخیرهگاهی طبقهبندی میشود. این گونه از نظر تنوع زیستی و حفظ ذخائر ژنتیکی و بوم شناختی از گونههای منحصر به فرد جنگلهای خزری است. چوب این گونه در میان سوزنیبرگان به علت نداشتن صمغ، دوام بسیار و ماندگاری کنده آن بعد از 50 تا 60 سال از قطع درخت استثنایی است. البته جنگل نشینان شمال در گذشته به دلیل سمی بودن برگ سرخدار و بیم مصرف آن توسط دام، آن را قطع میکردند، به همین علت در گذشته آسیبهای فراوانی به موجودیت این گونه وارد شد.
13 -ذخیرهگاه جنگلی ارسجهاننما(Juniperus polycarpus)
ذخیرهگاه ارس با مساحت 300 هکتار در منطقه جهان نما واقع در شهرستان کردکوی و موقیت جغرافیایی آن بصورت ً30 َ04 ْ54 تا ً38 َ07 ْ54 طول شرقی و ً0 َ39 ْ36 تا ً30 َ41 ْ36 عرض شمالی است. حداقل ارتفاع از سطح دریا 150 متر و حداکثر ارتفاع آن 2400 متر میباشد. بر اساس گزارش ایستگاههای هواشناسی میزان بارندگی سالانه در محدوده ذخیرهگاه 655 میلیمتر و دمای متوسط سالانه 6/12 درجه سانتیگراد است. همچنین اقلیم منطقه به روش دومارتن مرطب تا نیمه مرطوب میباشد. داغداغان، کرکو، کچف و انواع گراسها گونههای همراه ارس در ذخیرهگاه هستند. ارس یكی از معدود سوزنی برگ های بومی شمال ایران و درخت مقاوم و زیبای مناطق جنگلی و كوهستانی بویژه شمال كشور محسوب میشود. صبر و مقاومت در برابر خشكی و سرما، قابلیت رویش در ارتفاعات بیش از ۳ هزار متری از سطح دریا و سرسبزی از ویژگی های این درخت زیباست كه توسعه كاشت آن در ارتفاعات، روند فرسایش خاك را در كشور كاهش می دهد. از آنجایی كه ارس در جاهایی قابلیت رشد دارد كه درختان دیگری نمیروید، بنابراین تكثیر و كاشت نهال این درخت باید در توسعه جنگلكاری و احیای جنگل های مخروبه مورد توجه قرار گیرد. هم اکنون تولید نهالهای بذری این گونه بسیار مهم و با ارزش برای احیای جنگلهای ارس انجام میگیرد که امیدواریم با همت و تلاش مضاعف مسئولان اجرایی کشور شاهد جلوگیری از سیر قهقرایی جنگلهای ارس و احیای جنگلها و حفظ ذخائر زنتیکی این گونه مهم و سایر گونههای ذخیرهگاهی باشیم.
